Wie­deń­skie muzeum i początki języka wizu­al­nego Iso­type

W 1924 roku filo­zof Koła Wie­deń­skiego Otto Neu­rath prze­ko­ny­wał w peł­nych pasji i zaan­ga­żo­wa­nia listach adre­so­wa­nych do postę­po­wych władz Czer­wo­nego Wied­nia, by stwo­rzyć nowe muzeum przed­sta­wia­jące za pomocą języka wizu­al­nego roz­wój mia­sta i dzieje postępu spo­łecz­nego. W prze­ci­wień­stwie do kla­sycz­nych nar­ra­cji histo­rycz­nych, sku­pia­ją­cych się na waż­nych posta­ciach i wyda­rze­niach poli­tycz­nych, przed­mio­tem nowa­tor­skiej eks­po­zy­cji Neu­ra­tha miała być przede wszyst­kim jakość życia miesz­kań­ców i codzienne sprawy Wied­nia, uka­zane w kon­tek­ście glo­bal­nych pro­ce­sów eko­no­micz­nych.

Po doj­ściu Hitlera do wła­dzy wie­deń­skie muzeum stra­ciło rację bytu, ale zasady wymy­ślo­nego wtedy języka wizu­al­nego, nazwa­nego póź­niej Iso­type, bar­dzo szybko weszły do kanonu pro­jek­to­wa­nia infor­ma­cji. Wydana w 1939 roku książka Modern Man in the Making jest naj­lep­szym przy­kła­dem uży­cia wizu­ali­za­cji danych licz­bo­wych do opo­wia­da­nia histo­rii. Publi­ka­cja poka­zuje za pomocą obra­zów poszcze­gólne etapy kształ­to­wa­nia się nowo­cze­snego spo­łe­czeń­stwa.

W jed­nej z wizu­ali­za­cji auto­rzy pró­bują uchwy­cić istotę rewo­lu­cji prze­my­sło­wej, przed­sta­wia­jąc zmianę spo­sobu pro­duk­cji tka­nin w XIX wieku. Usta­wione w rów­nych rzę­dach pik­to­gramy pre­zen­tują jed­no­cze­śnie liczbę wypro­du­ko­wa­nych tka­nin oraz liczbę robot­ni­ków pra­cu­ją­cych odpo­wied­nio w domo­wych manu­fak­tu­rach i zakła­dach prze­my­sło­wych. Pro­duk­tyw­ność wzra­sta w miarę prze­no­sze­nia pro­duk­cji do dużych fabryk – po upły­wie 70 lat ta sama liczba tka­czy wytwa­rza ponad­dwu­dzie­sto­krot­nie wię­cej mate­riału. Inne wizu­ali­za­cje, doty­czące np. czasu pracy w fabry­kach, dziet­no­ści czy śred­niego dochodu, ilu­strują poprawę poziomu życia ludzi w naj­bar­dziej uprze­my­sło­wio­nych kra­jach.

Co dane prze­strzenne mówią o toż­sa­mo­ści mia­sta?

Być może rosnąca popu­lar­ność wizu­ali­za­cji danych nie jest wyłącz­nie wyni­kiem powięk­sza­ją­cych się zbio­rów danych w Sieci, które wyma­gają kla­row­nych spo­so­bów pre­zen­ta­cji, ale rów­nież kon­se­kwen­cją rewo­lu­cji miej­skich spra­wia­ją­cych, że coraz wię­cej czasu poświę­camy pro­ble­mom spo­łeczno-eko­no­micz­nym i jako­ści życia w mia­stach. Za pomocą języka wizu­al­nego opo­wie­dzieć można jaką­kol­wiek histo­rię, ale naj­bar­dziej przy­daje się on do opi­sy­wa­nia skom­pli­ko­wa­nych i wie­lo­wy­mia­ro­wych pro­ble­mów, które łatwiej zro­zu­mieć dzięki zesta­wie­niom danych w postaci map, dia­gra­mów i innych środ­ków wizu­al­nych.

Kilka lat temu zasto­so­wa­li­śmy w Media­la­bie tego rodzaju wizu­ali­za­cje nie tyle w celu poka­za­nia „twar­dych danych” o Kato­wi­cach, które pro­wa­dzi­łyby do jed­no­znacz­nych kon­klu­zji, co skło­nie­nia odbior­ców do tego, by spoj­rzeli na mia­sto z innej per­spek­tywy. Przy­go­to­wu­jąc wystawę Ape­tyt na rady­kalną zmianę. Kato­wice 1865–2015, zasta­na­wia­li­śmy się mię­dzy innymi nad tym, jak wytłu­ma­czyć pro­blem toż­sa­mo­ści cen­trum mia­sta. Współ­cze­sne Kato­wice to „aglo­me­ra­cja” mia­ste­czek, osie­dli i wsi, które w wyniku decy­zji poli­tycz­nych z ostat­nich stu lat poja­wiały się w gra­ni­cach jed­nego obszaru admi­ni­stra­cyj­nego. W więk­szo­ści były to osie­dla robot­ni­cze ulo­ko­wane wokół zakła­dów prze­my­sło­wych, two­rzące nie­za­leżne orga­ni­zmy z wła­sną infra­struk­turą, zwy­cza­jami i toż­sa­mo­ścią. Śród­mie­ście nato­miast roz­wi­jało się wokół linii kole­jo­wej, two­rząc siatkę pro­sto­pa­dłych ulic cha­rak­te­ry­styczną dla miast z okresu rewo­lu­cji prze­my­sło­wej.

Za pomocą map poka­za­li­śmy nie tylko momenty przy­łą­cza­nia poszcze­gól­nych dziel­nic, uwy­pu­kla­jąc mozai­kowy cha­rak­ter Kato­wic, ale rów­nież spo­sób, w jaki wydo­by­cie węgla prze­ło­żyło się na kie­runki roz­woju mia­sta i układ zabu­dowy. Tłu­ma­czy to nie­wiel­kie roz­miary śród­mie­ścia, które można prze­spa­ce­ro­wać w zale­d­wie trzy­dzie­ści minut, a także kształt histo­rycz­nych osie­dli robot­ni­czych, takich jak Niki­szo­wiec i Giszo­wiec. To ostat­nie utoż­sa­miane jest czę­sto z ideą mia­sta-ogrodu Ebe­ne­zera Howarda. Być może ber­liń­scy archi­tekci Georg i Emil Zil­l­mann znali kon­cep­cję szkoc­kiego urba­ni­sty, jed­nak wła­dze kon­cernu Gie­sches Erben zle­ciły budowę osie­dla domów jed­no­ro­dzin­nych na dużych dział­kach nie­ko­niecz­nie z pobu­dek filan­tro­pij­nych czy este­tycz­nych, ale przede wszyst­kim ze względu na inte­resy gospo­dar­cze. Utrzy­ma­nie takiego układu urba­ni­stycz­nego nie wyma­gało sto­so­wa­nia dro­gich metod eks­plo­ata­cji, a roz­wią­za­nia archi­tek­to­niczne spraw­dzały się bez dodat­ko­wych zabez­pie­czeń przed szko­dami gór­ni­czymi.

Ślą­skie ste­reo­typy – wizu­ali­za­cja na ratu­nek

By uwol­nić Kato­wice od ste­reo­typu mia­sta prze­my­sło­wego, pod­ję­li­śmy próbę odna­le­zie­nia histo­rycz­nych danych na temat struk­tury zatrud­nie­nia w sek­to­rze prze­my­słu cięż­kiego. Byłoby to nie­wy­ko­nalne, gdyby nie zasoby Ślą­skiej Biblio­teki Cyfro­wej, która udo­stęp­niła histo­ryczne zbiory Urzędu Sta­ty­stycz­nego w Kato­wi­cach. Pro­ble­mem oka­zał się nie tyle brak dostępu do infor­ma­cji, co nie­spój­ność danych gro­ma­dzo­nych na prze­strzeni lat w róż­nych sys­te­mach ustro­jo­wych i admi­ni­stra­cyj­nych.

Przy­kła­dowo, by „utrud­nić” zada­nie przy­szłym pasjo­na­tom histo­rii gospo­dar­czej regionu, w pew­nym okre­sie gro­ma­dzono dane doty­czące kato­wi­czan zatrud­nio­nych w hutach i kopal­niach, innym razem wszyst­kich osób pra­cu­ją­cych w kato­wic­kich zakła­dach. Osta­tecz­nie udało nam się zba­dać dla wybra­nych lat sto­su­nek zatrud­nie­nia w prze­my­śle do ogółu zatrud­nio­nych w mie­ście, poka­zu­jąc sys­te­ma­tyczny spa­dek roli tego sek­tora w życiu Kato­wic. Zesta­wie­nie danych z liczbą szkół wyż­szych i stu­den­tów w mie­ście poka­zało rady­ka­lizm zacho­dzą­cych prze­mian – w 1960 roku w zale­d­wie pię­ciu kato­wic­kich jed­nost­kach stu­dio­wało tylko 5480 osób. Na pierw­szy uni­wer­sy­tet kato­wi­cza­nie musieli pocze­kać aż do 1968 roku.

Jed­nak by otrzy­mać nieco peł­niej­szy obraz pro­ce­sów zacho­dzą­cych w Kato­wi­cach, warto porów­nać powyż­sze dane z liczbą miesz­kań­ców na prze­strzeni lat. Trudno nie zauwa­żyć, że pod wzglę­dem budow­nic­twa i tempa przy­ro­stu nowych miesz­kań­ców znie­na­wi­dzony przez wielu czas Pol­skiej Rze­czy­po­spo­li­tej Ludo­wej, szcze­gól­nie od póź­nych lat 60., był na swój spo­sób dla Kato­wic dobrym okre­sem (nawia­sem mówiąc, war­to­ści te kore­lują z ilo­ścią wydo­by­wa­nego węgla). Inny wykres na wysta­wie poka­zy­wał, że liczba stu­den­tów spada obec­nie rów­no­le­gle do liczby miesz­kań­ców opusz­cza­ją­cych mia­sto, choć jest to zwią­zane w przede wszyst­kim z nega­tyw­nymi tren­dami demo­gra­ficz­nymi w Pol­sce i glo­balną sytu­acją gospo­dar­czą.

Oczy­wi­ście nie chcie­li­śmy na pod­sta­wie powyż­szych danych sta­wiać zbyt pro­stych dia­gnoz. Zale­żało nam na stwo­rze­niu narzę­dzia pozwa­la­ją­cego spoj­rzeć na pro­cesy demo­gra­ficzne i gospo­dar­cze z szer­szej per­spek­tywy, która czę­sto umyka, gdy sku­piamy się zbyt­nio na poszcze­gól­nych wyda­rze­niach poli­tycz­nych. W podobny spo­sób sta­ra­li­śmy się podejść do kwe­stii jako­ści życia w mie­ście, bada­jąc m.​in. dostęp­ność tere­nów zie­lo­nych dla miesz­kań­ców róż­nych dziel­nic oraz to, jak poszcze­gólne obszary zie­lone, zaj­mu­jące dzi­siaj 51% powierzchni, były kolejno przy­łą­czane do Kato­wic.

Wizu­ali­za­cja jako narzę­dzie pla­no­wa­nia przy­ja­znych miast

Przed­sta­wione ana­lizy nie są niczym nowym dla bada­czy miast, jed­nak istotą wizu­ali­za­cji danych histo­rycz­nych jest, w moim rozu­mie­niu, syn­te­tyczna pre­zen­ta­cja zja­wisk i pro­ce­sów mają­cych zna­cze­nie dla spo­łecz­no­ści, które do tej pory pozo­sta­wały przed­mio­tem wie­dzy spe­cja­li­stów w wąskich dzie­dzi­nach. Mapa online z datami powsta­nia budyn­ków praw­do­po­dob­nie nie wnosi wiele do wie­dzy o mie­ście, ale może stać się intry­gu­ją­cym narzę­dziem do eks­plo­ra­cji prze­strzeni, które dostar­czy wielu godzin roz­rywki miesz­kań­com, pró­bu­ją­cym odgad­nąć wiek kamie­nicy sąsiada czy nazwi­sko archi­tekta inte­re­su­ją­cego obiektu w cen­trum mia­sta.

Mogłoby się się wyda­wać, że wizu­ali­za­cja danych licz­bo­wych w obiek­tywny spo­sób oddaje histo­rię mia­sta – nic bar­dziej myl­nego. To tylko pierw­szy krok do tego, by spoj­rzeć na dzie­dzic­two mia­sta poprzez pro­cesy spo­łeczne i eko­no­miczne, a nie­ko­niecz­nie – jak to zazwy­czaj bywa – wyda­rze­nia poli­tyczne, wojny czy masowe strajki. Być może wzmo­żone zain­te­re­so­wa­nie miej­sko­ścią i próby poprawy jako­ści życia miesz­kań­ców skło­nią nas do się­ga­nia po bar­dziej zaawan­so­wane metody badaw­cze bazu­jące na ana­li­zie i wizu­ali­za­cji dużych zbio­rów danych. Wtedy staną się one nie tylko atrak­cyj­nym spo­so­bem opo­wia­da­nia histo­rii, ale przede wszyst­kim narzę­dziem wspo­ma­ga­ją­cym pla­no­wa­nie przy­ja­znych miast.