Podczas badań obiegów kultury w latach 2016–2017 interdyscyplinarny zespół Medialabu mierzył się w wielowymiarowym wyzwaniem badawczo-projektowym. Dotyczyło ono metodologii prowadzenia badań oraz wyboru narzędzi do zbierania, analizy i wizualizacji danych. Tak zakrojony proces projektowy wymagał od uczestników dużej mobilizacji przy podejmowaniu decyzji i holistycznego spojrzenia na problem, jakim jest funkcjonowanie kultury w mieście – aby jak najwięcej się o nim dowiedzieć i dodatkowo w skuteczny sposób go zakomunikować.

Rozpoczynając projekt, nie mieliśmy na myśli docelowego rozwiązania projektowego. Każdy etap był istotny i miał wpływ na następny krok. Wyniki kolejnych badań podsuwały nam inspiracje, pozwalały tworzyć dalsze scenariusze na podstawie zebranych danych, ale także odkrywały nowe problemy. Jednocześnie dostęp do wielu rozwiązań technologicznych czy potencjalnych ścieżek pozyskiwania danych stwarzał ryzyko pozostania w fazie eksploracji, a wraz z upływającym czasem utrudniał decyzje projektowe. Na kilku etapach procesu zespół odczuwał potrzebę wprowadzenia ograniczeń – założeń, na podstawie których można by podjąć decyzje co do najwłaściwszej metodologii prowadzenia badań, wyboru finalnych rozwiązań (jak te wyniki zaprezentować), aż po kwestie organizacyjne, aby je wdrożyć.

Kluczowym kryterium w procesie podejmowania decyzji było nastawienie się na zaplanowany rezultat (cel). W tej sytuacji nastąpiła zmiana z koncentracji na tym, czym rozwiązanie ma być, na to czemu ma ono służyć (jaką funkcję pełnić). Miało to ogromne znaczenie ze względu na eksploracyjny, ale także ilustracyjny charakter procesu przetwarzania danych w wizualizację. Innymi słowy, każde rozwiązanie wymagało prototypowania w fazie koncepcji. Do tego celu posłużyło nam narzędzie Sześcioboku*.

W metodzie Sześcioboku prototypowanie pomysłów zachodzi poprzez opisanie zmiennych określających kontekst użycia projektu. Narzędzie zbudowane jest z sześciu pytań kontrolnych (zwanych również filtrami): celu projektu, tematu, kontekstu miejsca i czasu odbioru, kanału komunikacyjnego, specyfiki odbiorcy oraz medium). Taka weryfikacja na etapie koncepcji pozwala opisać kontekst funkcjonowania projektu, określić wartości ważne z perspektywy użytkownika, i wreszcie przewidzieć skutki wywołane wdrożeniem projektu.

Operacyjny charakter narzędzia

Budowa Sześcioboku cechuje się nieprzypadkową logiką (pobierz szczegółową instrukcję). Zderzenie ze sobą odpowiedzi na poszczególne pytania umożliwia jednoczesne porównanie wszystkich czynników i pokazanie ich wzajemnego wpływu. Nie da się tego zrobić, zapisując odpowiedzi w formie listy, ponieważ wówczas nie są one równorzędne i nie sąsiadują ze sobą (lista wymusza hierarchię pytań i udzielenie odpowiedzi po kolei). Dzięki wizualnemu charakterowi narzędzia, czyli zapisywaniu odpowiedzi dookoła sześcioboku – można je objąć wzrokiem i co najważniejsze, wzajemnie weryfikować.

Dodatkowo narzędzie skłania cały zespół do spojrzenia na projekt z większego dystansu. Na poziomie operacyjnym wszyscy członkowie widzą, jak kształtują się odpowiedzi i jakie zależności z nich wynikają. Zabezpiecza to przed forsowaniem pierwszego (lub jednego) pomysłu, co sprzyja efektywności pracy zespołowej. Sześciobok naturalnie uwalnia nas od przywiązania do wyobrażonych rozwiązań lub skłania do rozważania ich zasadności i lepszego dopracowania w zderzeniu z pozostałymi odpowiedziami.

Niewątpliwą zaletą jest fakt, że dobrze zintegrowane odpowiedzi na pytania pozwalają skupić się na rozwiązaniach o największym potencjale. Z punktu widzenia projektanta praca z narzędziem zabezpiecza przed bardzo ważnym ryzykiem – nadmiernym skupieniu się na aspektach formalnych artefaktu. Z perspektywy osoby prowadzącej badania, pytania mogą przekładać się na bardzo praktyczne rozwiązanie lub sprawdzić stawiane dotąd hipotezy.

Pułapki i szanse

Często proste rozwiązania stanowią największą pułapkę, niosąc ze sobą ryzyko pominięcia niuansów, które wydają się oczywiste. Pozorne podobieństwo pytań dotyczy np. tych o cel i temat projektu. W 2015 roku na okoliczność 150-lecia Katowic stworzyliśmy wystawę prezentującą historię miasta. Tematem był rozwój Katowic i zmiany zachodzące w mieście na przestrzeni dekad Celem nie było wyłącznie stworzenie wystawy, lecz sprawienie, aby odbiorca odwiedzający ekspozycję mógł zapoznać się z nią i zrozumieć historię miasta w zaledwie 15 minut. Takie założenie pozwoliło myśleć o rezultacie, który zamierzamy osiągnąć przy wykorzystaniu dostępnych zasobów i możliwości (danych, przestrzeni galerii i potrzebnych technologii).

Pytania są zatem pozornie oczywiste, ale pominięcie któregoś z nich lub pomylenie z innym w procesie podejmowania decyzji może skutkować niepowodzeniem projektu. To minimum aspektów, które należy wziąć pod uwagę zarówno podczas etapu wyboru koncepcji, która nie pozostaje bez wpływu na decyzje o wyborze metody działania (odpowiedź na pytanie o cel i odbiorcę, kontekst użycia), a następnie środków potrzebnych do realizacji (pytanie o medium i technologie).

Podsumowując, punktem wyjścia do pracy nad Sześciobokiem jest postawienie pytania o problem, który chcemy rozwiązać, w formule: „Jak sprawić, żeby…”. Tak zadane pytanie sugeruje, że należy coś zrobić, aby doprowadzić do rozwiązania mającego moc sprawczą. W trakcie projektu „Kultura w danych” opracowanie Sześcioboku czasami trwało 30 minut, innym razem przeradzało się w kilkugodzinną dyskusję, podczas której weryfikowano kilka równoległych scenariuszy. Pytania opisane na sześcioboku stawały się wówczas zmiennymi. Dla przykładu, kontekst miejsca i czasu użycia wpływał na decyzje o medium (np. w postaci raportu online czy stacjonarnej wystawy). Jednocześnie aspekty te ulegały zmianie po weryfikacji przez pryzmat różnych odbiorców. Założenie było natomiast jedno – odpowiedzi muszą być adekwatne, zrozumiałe i przekonujące. Każdy zestaw odpowiedzi stanowił jedną potencjalną strategię, której zespół przy użyciu Sześcioboku mówił – sprawdzam.

*Sześciobok – metoda będąca integralnym elementem procesu projektowego. Została opracowana na Wydziale Projektowym ASP w Katowicach w Pracowni Typografii przez dr Paulinę Urbańską, dr Natalię Pietruszewską-Golbę oraz prof. Tomasza Bierkowskiego.

Paulina Urbańska-Kaczmarczyk – projektantka i badaczka komunikacji wizualnej, adiunkt w Pracowni Typografii w Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. Specjalizuje się w projektowaniu informacji, publikacji i systemów identyfikacji wizualnej. Współpracuje m.in z Medialabem Katowice, NOSPR w Katowicach, Goethe Institut, Zamkiem Cieszyn. Laureatka nagrody German Design Council, Śląska Rzecz, uczestniczka przeglądu najlepszych dyplomów projektowych 2+3d i wielu innych wystaw. Jest organizatorką i kuratorką wydarzeń Dizajn w Kato, Young agrafa, Międzynarodowego przeglądu studenckiej grafiki projektowej AGRAFA, a także jurorką w konkursach projektowych. Równolegle działa na rzecz środowisk i organizacji non-profit tworząc i wykorzystując narzędzia projektowe w celach edukacyjnych.