Dziko rosnąca miej­ska flora to fascy­nu­jąca prze­strzeń badaw­cza. Mówi nam wiele nie tylko o kró­le­stwie roślin, ich spo­so­bach życia i mecha­ni­zmach przy­sto­so­waw­czych, ale także o nas samych. Wypy­chamy naszych nie-ludz­kich współ­miesz­kań­ców na pery­fe­ria i do rezer­wa­tów miej­skiej zie­leni – do par­ków i na skwery, a oni mimo wszystko wra­cają i urzą­dzają się od nowa w szcze­li­nach chod­ni­ków, na murach, pobo­czach dróg czy przy śmiet­ni­kach. Żeby się cze­goś o nich dowie­dzieć, możemy sko­rzy­stać z sze­regu apli­ka­cji mobil­nych, które wydają się dziś rzu­cać poważne wyzwa­nie tra­dy­cyj­nym bazom wie­dzy bota­nicz­nej. Są wśród nich pro­jekty komer­cyjne, ale są także ambitne, zakro­jone na naprawdę dużą skalę, otwarte pro­jekty naukowe, któ­rych współ­twór­cami stają się zwy­kli oby­wa­tele wypo­sa­żeni w smart­fony.

Jest to oddolny ruch, czę­sto powią­zany jed­nak z insty­tu­cjami nauko­wymi, think tan­kami czy kon­sor­cjami nauko­wymi, który ma na celu wytwa­rza­nie wie­dzy przez osoby nie­zwią­zane zawo­dowo ze świa­tem nauki. Więk­szość ini­cja­tyw tego typu ma rów­nież war­tość samo­kształ­ce­niową (self-edu­ca­tion), moty­wu­jąc uczest­ni­ków do pozna­wa­nia przy­rody oraz wła­snego naj­bliż­szego oto­cze­nia, a także dając im moż­li­wość lep­szego zro­zu­mie­nia tego, na czym pole­gają bada­nia naukowe.

Bada­cze z Labo­ra­to­rium Orni­to­lo­gii Uni­wer­sy­tetu Cor­nella regu­lar­nie korzy­stają z danych zebra­nych przez osoby nie­bę­dące naukow­cami. Zwra­cają oni uwagę na fakt, że nauka oby­wa­tel­ska umoż­li­wia włą­cza­nie ludzi w pro­ces zbie­ra­nia dużych ilo­ści danych z bar­dzo róż­nych miejsc na świe­cie w dłu­gich prze­dzia­łach cza­so­wych, co daje moż­li­wość dokład­nego śle­dze­nia zacho­dzą­cych w przy­ro­dzie zmian. Pomaga to w bada­niu bar­dziej ogól­nych zależ­no­ści i wzor­ców, które mogą ujaw­niać się w per­spek­ty­wie dekad po prze­ana­li­zo­wa­niu odpo­wied­nio dużej ilo­ści danych z wielu geo­gra­ficz­nie roz­pro­szo­nych loka­li­za­cji. Pro­jekty oparte o wolon­ta­ryjne zbie­ra­nie i udo­stęp­nia­nie infor­ma­cji obej­mują zja­wi­ska w skali kraju, kon­ty­nentu czy nawet całego globu. Zgro­ma­dzone dane można ana­li­zo­wać w celu wyja­śnie­nia tren­dów popu­la­cyj­nych, zmian zasięgu zja­wisk czy zmian feno­lo­gicz­nych (wystę­pu­ją­cych perio­dycz­nie). Ich wyniki publi­ko­wane są dziś w lite­ra­tu­rze nauko­wej i wyko­rzy­sty­wane do podej­mo­wa­nia decy­zji zwią­za­nych z zarzą­dza­niem okre­ślo­nymi obsza­rami*.

Uży­tecz­nymi narzę­dziami wspo­ma­ga­ją­cymi naukę oby­wa­tel­ską są także wspo­mniane na wstę­pie apli­ka­cje do roz­po­zna­wa­nia roślin, które na swo­ich smart­fo­nach insta­lują codzien­nie setki osób na całym świe­cie, naj­czę­ściej bez więk­szej świa­do­mo­ści tego, do czego posłużą zebrane dane. Wśród naj­po­pu­lar­niej­szych można wymie­nić Plant­Snap (> 10 mln pobrań w ser­wi­sie Google Play), Plant­Net (> 10 mln), Flora Inco­gnita (> 1 mln) czy INa­tu­ra­list (> 1 mln). Korzy­sta­jąc z apli­ka­cji roz­po­zna­ją­cych rośliny, ich użyt­kow­nicy nie tylko naby­wają wie­dzę o lokal­nych gatun­kach roślin, ale gene­rują także ogromne ilo­ści danych czaso-prze­strzen­nych, które wyko­rzy­stują póź­niej do swo­ich wła­snych celów twórcy tych narzę­dzi.

Więk­szość apli­ka­cji prosi użyt­kow­nika o udo­stęp­nie­nie loka­li­za­cji, dzięki czemu roz­po­znany i ozna­czony gatu­nek zostaje auto­ma­tycz­nie przy­pi­sany do okre­ślo­nego (bar­dzo pre­cy­zyj­nie zde­fi­nio­wa­nego) sta­no­wi­ska. Po zare­je­stro­wa­niu się w apli­ka­cji możemy odna­le­zione rośliny doda­wać do wła­snych kolek­cji, a także mapo­wać je w prze­strzeni, two­rząc histo­rię odwie­dzo­nych miejsc. W wielu narzę­dziach moż­liwe jest też two­rze­nie kolek­ty­wów poszu­ki­wa­czy roślin lub zespo­łów eks­plo­ru­ją­cych okre­ślony obszar. W ten spo­sób w 2020 roku w ramach Aka­de­mii Zie­lo­nej Ochoty w War­sza­wie, z pomocą apli­ka­cji INa­tu­ra­list, prze­pro­wa­dzono bada­nie bio­róż­no­rod­no­ści w bez­po­śred­nim oto­cze­niu wierzby kru­chej – wie­ko­wego drzewa znaj­du­ją­cego się w Parku Arka­dia.

Iden­ty­fi­ka­cja gatun­ków w więk­szo­ści apli­ka­cji odbywa się za pomocą algo­rytmu auto­ma­tycz­nego roz­po­zna­wa­nia obrazu, któ­remu możemy jed­nak nieco pomóc – na przy­kład dookre­śla­jąc sfo­to­gra­fo­waną część rośliny (kwiat, liść, cała roślina), jak to się dzieje we Flora Inco­gnita, czy dopre­cy­zo­wu­jąc obszar geo­gra­ficzny, w któ­rym poczy­ni­li­śmy naszą bota­niczną obser­wa­cję, jak ma to miej­sce w Plant­Net. Po wyświe­tle­niu wyni­ków apli­ka­cja kie­ruje zazwy­czaj użyt­kow­nika do dodat­ko­wych infor­ma­cji o danej rośli­nie – może to być baza wła­sna lub zewnętrzne źró­dło inter­ne­towe. Narzę­dzia wyświe­tlają także gatunki pokrewne, podają alter­na­tywy lub pro­cen­towy sto­pień zbież­no­ści wyko­na­nego przez nas zdję­cia z tymi, które znaj­dują się w ich repo­zy­to­riach. To jed­nak użyt­kow­nik decy­duje osta­tecz­nie czy roz­po­zna­nie doko­nane przez apli­ka­cję jest trafne, i to on dodaje lub usuwa je ze swo­jego konta.

Intu­icyj­ność i szyb­kość dzia­ła­nia apli­ka­cji do roz­po­zna­wa­nia roślin oraz ich czę­sto per­swa­zyjne opisy (“Plant­Snap potrafi aktu­al­nie roz­po­znać 90% wszyst­kich zna­nych gatun­ków roślin i drzew, które sta­no­wią więk­szość gatun­ków, jakie spo­tkasz w nie­mal każ­dym kraju na Ziemi!”) spra­wiają wra­że­nie, iż mogą one już w naj­bliż­szej przy­szło­ści zastą­pić bota­ni­ków. Czy już dziś możemy w pełni zaufać apli­ka­cjom do iden­ty­fi­ka­cji roślin? Czy algo­rytmy roz­po­zna­wa­nia flory są wystar­cza­jąco dokładne? Co się dzieje ze zgro­ma­dzo­nymi przez nas obser­wa­cjami? Gdzie tra­fiają i kto z nich korzy­sta?

Na te i wiele innych pytań, zwią­za­nych z ucze­niem się bota­niki z tele­fo­nem w ręce, sta­ra­li­śmy się odpo­wie­dzieć pod­czas warsz­ta­tów Flora Cognita…? Roślinni sąsie­dzi w epoce smart­fo­nów, które odbyły się w Media­la­bie. Pod­czas warsz­ta­tów posta­wi­li­śmy sobie kon­kretny cel.

W sło­neczny, mocno jesienny paź­dzier­ni­kowy dzień, ruszy­li­śmy ze smart­fo­nami w teren na poszu­ki­wa­nie tych zwin­nych i wytrzy­ma­łych orga­ni­zmów. W tle roślin­nych poszu­ki­wań pozo­sta­wała jed­nak cały czas wąt­pli­wość, czy wybrane apli­ka­cje rze­czy­wi­ście okażą się efek­tywne i wystar­cza­jąco pre­cy­zyjne, i czy będą mogły kon­ku­ro­wać z atla­sami bota­nicz­nymi i tra­dy­cyj­nymi klu­czami do roz­po­zna­wa­nia roślin? Pod­czas warsz­ta­tów posłu­ży­li­śmy się trzema narzę­dziami: Flora Inco­gnita, Plant­Net i Plant­Snap.  

Czy narzę­dzia te pomo­gły nam zro­zu­mieć nasze oto­cze­nie? Czy żeby się nimi posłu­gi­wać, musie­li­śmy jed­nak wypo­sa­żyć się w pewną wcze­śniej­szą wie­dzę? Komu pomo­gli­śmy, kar­miąc apli­ka­cje naszymi zdję­ciami? Należy zauwa­żyć, że efek­tyw­ność dzia­ła­nia wybra­nych narzę­dzi oka­zała się rela­tyw­nie wysoka, choć zda­rzały się też przy­padki, w któ­rych poszcze­gólne apli­ka­cje dawały różne wyniki iden­ty­fi­ka­cji tej samej rośliny lub otrzy­mane odpo­wie­dzi były nie­kon­klu­zywne. Bar­dziej sku­teczne oka­zały się pro­jekty w pew­nym sen­sie lokalne – nie­miecka Flora Inco­gnita i fran­cu­ski Plant­Net, skon­cen­tro­wane na sza­cie roślin­nej Europy Zachod­niej i Cen­tral­nej, mniej zaś ame­ry­kań­ski i roz­wi­jany glo­bal­nie Plant Snap.

Trudno po kilku godzi­nach spę­dzo­nych na warsz­ta­tach wycią­gnąć bar­dziej kom­plek­sowe wnio­ski porów­naw­cze co do sku­tecz­no­ści testo­wa­nych apli­ka­cji. Wszy­scy zgo­dzi­li­śmy się jed­nak, że poziom zaufa­nia, jaki możemy w nich pokła­dać, to poziom roz­po­zna­nia rodzaju, do któ­rego należy dana roślina, nie nato­miast kon­kret­nej nazwy gatun­ko­wej. Jako przy­kład możemy podać kwit­nącą póź­nym latem i jesie­nią nawłoć (rodzaj: Soli­dago), któ­rej w Pol­sce mamy trzy gatunki: nawłoć pospo­litą (Soli­dago vir­gau­rea), nawłoć późną (Soli­dago gigan­tea) i nawłoć kana­dyj­ską (Soli­dago cana­den­sis). Dwa ostat­nie gatunki są do sie­bie nie­zwy­kle podobne i bar­dzo łatwo tu o pomyłkę, zwłasz­cza gdy apli­ka­cja pod­po­wiada obie moż­li­wo­ści i podaje zbli­żony sto­pień praw­do­po­do­bień­stwa.

Podobny pro­blem doty­czy roślin, które obser­wu­jemy przed lub po okre­sie wege­ta­cyj­nym i nie posia­dają już one cha­rak­te­ry­stycz­nych kwia­tów lub owo­ców. Wąt­pli­wo­ści poja­wiają się też cza­sem, gdy foto­gra­fu­jemy chory lub znisz­czony przez szkod­niki okaz rośliny. W wielu wypad­kach konieczne może oka­zać się wyko­ny­wa­nie serii róż­nych ujęć tej samej rośliny i kil­ku­krotne porów­na­nie rezul­ta­tów albo spraw­dze­nie wyni­ków zwró­co­nych przez różne apli­ka­cje. Korzy­sta­nie z tych narzę­dzi posiada więc pewien próg wej­ścia (wie­dzy począt­ko­wej użyt­kow­nika), który jest nie­zbędny, by doko­nać wery­fi­ka­cji otrzy­ma­nych wyni­ków. Mogą one jed­nak z powo­dze­niem nakie­ro­wy­wać nas na zawę­żony zbiór moż­li­wych odpo­wie­dzi (walor eli­mi­na­cyjny), które warto następ­nie zwe­ry­fi­ko­wać w opar­ciu o publi­ka­cje bota­niczne.

Uczest­nicy warsz­ta­tów wyda­wali się raczej pogo­dzeni z tym, że apli­ka­cje pobrały ich dane loka­li­za­cyjne oraz wzbo­ga­ciły swoje bazy o poczy­nione przez nich obser­wa­cje. Gdy codzien­nie powie­rzamy nasze dane oso­bom i pod­mio­tom trze­cim, udzie­le­nie dostępu do geo­lo­ka­li­za­cji czy obiek­tywu smart­fona staje się stan­dar­dową pro­ce­durą, którą rzadko pod­da­jemy reflek­sji. W przy­padku apli­ka­cji do roz­po­zna­wa­nia roślin istotne wydaje mi się jed­nak pod­kre­śle­nie ich nie do końca jed­na­ko­wego sta­tusu.

Flora Inco­gnita to pro­jekt roz­wi­jany i stale moni­to­ro­wany przez nie­miec­kie śro­do­wi­sko naukowe (powstał na Uni­wer­sy­te­cie Tech­nicz­nym w Ilme­nau pod patro­na­tem Insty­tut Maxa Plancka)****, Plant­Net został zaini­cjo­wany przez fran­cu­ską fun­da­cję Agro­po­lis w celu wspie­ra­nia badań nauko­wych nad bio­róż­no­rod­no­ścią, nato­miast Plant­Snap to apli­ka­cja komer­cyjna. Wybie­ra­jąc cyfrowe narzę­dzie do iden­ty­fi­ka­cji ota­cza­ją­cej nas flory warto więc spraw­dzić, czy rze­czy­wi­ście bie­rzemy udział w pro­jek­cie citi­zen science czy raczej com­mer­cial rese­arch. Warto też oce­nić, w jakim kie­runku dany pro­jekt będzie się roz­wi­jał w przy­szło­ści – czy wyko­rzy­stany zosta­nie do pro­wa­dze­nia otwar­tych badań czy sprze­da­wa­nia usług komer­cyj­nych.

* R. Bon­ney, C.B. Cooper, et al., Citi­zen Science: A Deve­lo­ping Tool for Expan­ding Science Know­ledge and Scien­ti­fic Lite­racy, Bio­science, Vol. 59, Issue 11, 977-984.
** Warto zwró­cić szcze­gólną uwagę na florę toro­wisk, którą opi­sały Pau­lina Woź­nica i Alina Urbisz w arty­kule Rośliny toro­wisk tram­wa­jo­wych – inte­re­su­jący ele­ment w kra­jo­bra­zie mia­sta, 2010 [url].
*** Tutaj pomocne mogą oka­zać się liczne prace Adama Rostań­skiego oraz innych bada­czy z Wydziału Bio­lo­gii i Ochrony Śro­do­wi­ska Uni­wer­sy­tetu Ślą­skiego. Warto też zaj­rzeć do pisma Przy­roda Gór­nego Ślą­ska, wyda­wa­nego w latach 1995-2021 przez Cen­trum Dzie­dzic­twa Przy­rody Gór­nego Ślą­ska (już nie­ist­nie­jące) [url].
**** P. Mäder, P. Boho, et al., The flora inco­gnita app–inte­rac­tive plant spe­cies iden­ti­fi­ca­tion. Methods in Eco­logy and Evo­lu­tion, Methods in Eco­logy and Evo­lu­tion, Vol.2, Issue 7, 2021, 1335-1342.

Mag­da­lena Krzo­sek-Hołody (ur. 1989) kul­tu­ro­znaw­czyni i pro­jek­tantka. Na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim pro­wa­dzi bada­nia doty­czące rela­cji sztuki i pro­jek­to­wa­nia kra­jo­brazu. Inte­re­suje ją przede wszyst­kim to, jak sztuka odpo­wiada na współ­cze­sne wyzwa­nia śro­do­wi­skowe i wcho­dzi w dia­log z zie­lono-błę­kitną tkanką prze­strzeni. Publi­ko­wała m.​in. w „Kul­tu­rze Współ­cze­snej”, “War­stwach” i “Ekra­nach”. Na Wydziale ‚Artes Libe­ra­les’ UW współ­pro­wa­dziła kursy poświę­cone por­tre­tom natury w kinie świa­to­wym. Obec­nie reali­zuje autor­ski pro­gram: „Od sztuki ziemi do desi­gnu spe­ku­la­tyw­nego”. Współ­pra­cuje z insty­tu­cjami kul­tury i ruchami miej­skimi. Wyróż­niona w ostat­niej edy­cji kon­kursu „Futu­wawa: pro­jekty dla War­szawy przy­szło­ści” (2021) za pro­jekt “Rezer­waty dla Bródna”. Mieszka na Tar­gówku, gdzie pro­wa­dzi inter­dy­scy­pli­narną pra­cow­nię pro­jek­tową Mikro­kli­maty.

https://​mik​rokl​imat​y.​com/