Czym jest clustering i dlaczego go użyliśmy?

Sprawdziliśmy, co się stanie, gdy poddamy dane z sześciu tysięcy ankiet analizie skupień (clusteringowi) i pozwolimy algorytmowi samemu znaleźć podobieństwa. Wyniki nas zaskoczyły. W kompleksowym badaniu kultury w GZM zebrano odpowiedzi na dziesiątki pytań o uczestnictwo w kulturze, bariery, postawy, źródła informacji i aktywność cyfrową. My wybraliśmy spośród nich ponad 100 zmiennych, które opisują różne aspekty życia kulturalnego w każdym powiecie.

Jak szukać wzorców w tak zróżnicowanych zbiorach danych? Z pomocą przychodzi analiza skupień (clustering), metoda statystyczna, która grupuje obiekty na podstawie ich podobieństwa. W naszym przypadku to 18 powiatów i miast na prawach powiatu z GZM (oprócz Kobióra, dla którego nie mieliśmy wystarczająco dużej próby), gdzie miarą podobieństwa jest profil kulturalny mieszkańców.

Proces wyglądał następująco:

1. Testowanie różnych podziałów: Algorytm sprawdził, czy powiaty najlepiej podzielić na trzy, cztery, pięć czy sześć grup – jak próbowanie różnych sposobów organizacji książek na półce, żeby znaleźć ten najbardziej sensowny.
2. Wybór najlepszego rozwiązania: Ostatecznie wybrał podział na pięć grup, bo tam każdy powiat był najbardziej „u siebie” – czyli podobny do innych w swojej grupie, a różny od pozostałych.
3. Osiem wymiarów zamiast ponad pięćdziesięciu: Żeby nie zgubić się w gąszczu danych, najpierw uprościliśmy ponad 50 różnych wskaźników kulturalnych do ośmiu kluczowych wymiarów (tzw. analiza głównych składowych, PCA). To trochę jak zmiana perspektywy z setki szczegółów na kilka najważniejszych cech, które naprawdę różnicują powiaty.

Wynik? Pięć wyraźnie różniących się profili kulturalnych.

Pięć klastrów – pięć różnych odcieni kultury

Klaster 1: Kulturalni wielkomiejscy (7 powiatów)

Katowice, Bytom, Zabrze, Gliwice, powiat bieruńsko-lędziński, Chorzów, Tychy

To największa grupa, obejmująca siedem miast i powiatów o najwyższym zaangażowaniu kulturalnym w całej metropolii. Mieszkańcy tych miejsc:

• Najczęściej uczestniczą w koncertach
• Korzystają z najbardziej zróżnicowanych źródeł informacji o kulturze (najwyższy wskaźnik ekologii informacyjnej – czyli czerpią wiedzę z wielu kanałów, nie tylko z jednego)
• Chętnie korzystają z przestrzeni publicznych
• Zgłaszają najwięcej barier (głównie brak czasu i wysokie ceny) – co paradoksalnie świadczy o wysokiej świadomości oferty

Czy to dziwne, że Katowice są w jednej grupie z powiatem bieruńsko-lędzińskim? Na pierwszy rzut oka tak. Ale dane pokazują, że mieszkańcy tego powiatu wykazują podobnie wysokie zaangażowanie w życie kulturalne jak mieszkańcy największych miast GZM. To dobry przykład na to, że geografia nie zawsze pokrywa się z aktywnością kulturalną.

Klaster 2: Niezależni z niższą partycypacją (4 powiaty)

Powiat tarnogórski, powiat gliwicki, Ruda Śląska, Świętochłowice

Ta grupa charakteryzuje się niższym ogólnym uczestnictwem w kulturze, ale wysokim udziałem w wydarzeniach niezależnych. Mieszkańcy:

• Rzadziej chodzą do teatru, muzeum i domów kultury
• Mają niższą znajomość oferty kulturalnej GZM
• Ale chętnie uczestniczą w wydarzeniach alternatywnych i niezależnych
• Przywiązują mniejszą wagę do uczestnictwa w kulturze jako wartości

Klaster 3: Cyfrowo zaangażowani (2 powiaty)

Dąbrowa Górnicza, powiat będziński

Najmniejszy klaster, ale z najwyraźniejszym profilem:

• Najwyższe w całej GZM zaangażowanie w media społecznościowe
• Największa różnorodność odwiedzanych platform online
• Rzadziej chodzą do kina i zoo
• Częściej zgłaszają brak opinii na temat wydarzeń kulturalnych
• Wyższa częstotliwość uczestnictwa w wykładach

To profil „cyfrowych mieszkańców” – mniej aktywnych w tradycyjnych formach uczestnictwa, za to bardzo obecnych online.

Klaster 4: Kulturalnie wycofani (2 powiaty)

Sosnowiec, Siemianowice Śląskie

Grupa charakteryzująca się dystansem wobec głównego nurtu kultury w metropolii:

• Najniższa ocena dostępu do kultury w GZM
• Najniższa wiedza o ofercie kulturalnej
• Rzadziej odwiedzają muzea, archiwa, filharmonie
• Niższe zaangażowanie cyfrowe
• Wolny czas spędzają spokojniej, bez gonienia za trendami

Klaster 5: Rodzinni tradycjonaliści (3 powiaty)

Mysłowice, Piekary Śląskie, powiat mikołowski

Profil zrównoważony i rodzinny:

• Częściej definiują wolny czas przez pryzmat rodziny i rękodzieła
• Chętnie korzystają z tradycyjnych miejsc kultury (kino, teatr, muzeum, domy kultury)
• Zgłaszają niewiele barier
• Niższe zapotrzebowanie na przestrzenie publiczne
• To profil łączący orientację rodzinną z regularnym, ale spokojnym uczestnictwem kulturalnym

Jak to działa? Techniczne szczegóły

Dla zainteresowanych metodologią: przeanalizowaliśmy odpowiedzi 6 002 respondentów z 18 powiatów GZM (2023), używając 111 zmiennych dot. kultury. Algorytm najpierw wybrał 13 najbardziej różnicujących zmiennych (z puli 111), a następnie uprościł je do 8 głównych wymiarów (PCA), uwzględniających uczestnictwo w kulturze, bariery dostępu, ekologię informacyjną, zaangażowanie cyfrowe, preferencje cyfrowe vs. tradycyjne oraz postawy wobec kultury. K-means przetestował różne podziały (k=3-6) i wybrał optymalny wariant z 5 klastrami.

Dlaczego to ważne?

1. Geografia ≠ Kultura

Największym zaskoczeniem jest to, jak bardzo profile kulturalne różnią się od podziałów geograficznych. Sąsiadujące miasta mogą mieć zupełnie inne wzorce uczestnictwa, a odległe powiaty – bardzo podobne.

Przykład: Katowice są w jednym klastrze z powiatem bieruńsko-lędzińskim, ale w zupełnie innym niż sąsiednie Sosnowiec czy Siemianowice Śląskie.

2. Polityka kulturalna „szyta na miarę”

Wiedza o klastrach pozwala na:

• Lepsze targetowanie działań – każdy klaster potrzebuje innego podejścia
• Uczenie się od podobnych – powiaty z tego samego klastra mogą wymieniać się dobrymi praktykami
• Alternatywne spojrzenie na zachowania kulturalne – patrzymy na powiaty poza stereotypami

3. Zrozumienie barier i potrzeb

• Klaster 1 zgłasza brak czasu i wysokie ceny jako główne bariery – tu potrzebne są rozwiązania ułatwiające dostęp (np. wydarzenie online, promocje).
• Klaster 4 ma problem ze świadomością oferty – tu kluczowa jest komunikacja i edukacja.
• Klaster 3 żyje w social mediach – tam właśnie należy ich szukać.

Kontrowersyjne sąsiedztwa – czyli dlaczego algorytm „pomylił się”?

Niektóre kombinacje mogą budzić zdziwienie. Dlaczego Katowice, stolica i niekwestionowany lider metropolii, są w tej samej grupie co stosunkowo mały powiat bieruńsko-lędziński?

Bo clustering patrzy tylko na dane, nie na intuicję. I okazuje się, że mieszkańcy powiatu bieruńsko-lędzińskiego wykazują:

• Podobną częstotliwość uczestnictwa w koncertach
• Podobną różnorodność źródeł informacji o kulturze
• Podobne bariery (brak czasu, ceny)
• Podobne preferencje dotyczące miejsc kultury

To intrygujące odkrycie pokazuje, że małe powiaty w GZM mogą mieć równie „wielkomiejski” profil kulturalny jak największe miasta.

Podsumowanie

Analiza skupień to potężne narzędzie, które pozwala odkryć ukryte wzorce w danych. W przypadku GZM pokazała nam, że metropolia składa się nie z 18 podobnych do siebie powiatów, ale z pięciu wyraźnie różniących się „plemion kulturalnych”.

Największe miasta (klaster 1) mają wysoki poziom uczestnictwa, ale też najwięcej barier. Dąbrowa Górnicza i powiat będziński (klaster 3) żyją w social mediach. Sosnowiec i Siemianowice (klaster 4) potrzebują lepszej komunikacji o ofercie. Mysłowice, Piekary i powiat mikołowski (klaster 5) stawiają na rodzinę i tradycyjne formy uczestnictwa.

A najbardziej zaskakujące? Geografia mówi jedno, dane – zupełnie inne. Dlatego dobra polityka kulturalna powinna poświęcać więcej uwagi profilom zachowań mieszkańców, a nie podziałom administracyjnym i związanym z nimi stereotypom.

***

Chcesz dowiedzieć się więcej o swoim powiecie? Sprawdź pełne raporty dla powiatów z interaktywnymi wykresami i szczegółowymi danymi.

W badaniu nie uwzględniliśmy Kobióra z powodu zbyt małej ilości danych.

W wykresie wykorzystaliśmy projekt Nadieh Bremer | Visual Cinnamon